ข้าวแช่ เป็นชื่ออาหารชนิดหนึ่ง มีข้าวสุกขัดแช่น้ำเย็น ซึ่งมักเป็นน้ำดอกไม้ แล้วกินกับเครื่องกับข้าวต่าง ๆ เช่น ลูกกะปิ พริกหยวกสอดไส้ เนื้อเค็มฝอยผัดหวาน หัวหอมสอดไส้ ผักกาดเค็มผัดหวาน ปลาแห้ง และเครื่องผัดหวานต่าง ๆ นิยมรับประทานในหน้าร้อน ปัจจุบันอาจใส่น้ำแข็งในข้าวแช่ด้วย
ข้าวแช่เดิมเป็นอาหารพื้นบ้านของชาวมอญ เรียกว่า เปิงด้าจก์ แปลว่า ข้าวน้ำ หรือ เปิงซังกราน แปลว่า ข้าวสงกรานต์ นิยมทำสังเวยเทวดาและถวายพระสงฆ์ในตรุษสงกรานต์ ข้าวแช่เป็นที่รู้จักมากขึ้นจากครั้นเจ้าจอมมารดาซ่อนกลิ่น เจ้าจอมเชื้อสายมอญทางเจ้าพระยามหาโยธา (เจ่ง คชเสนี) ได้ติดตามพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวไปถวายราชการที่พระนครคีรี จังหวัดเพชรบุรี และได้ถ่ายทอดการทำข้าวแช่แก่บ่าวไพร่จนแพร่หลายในจังหวัดเพชรบุรีและในราชสำนัก เมื่อสิ้นรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในปี พ.ศ. 2453 แล้ว ข้าวแช่จึงได้เผยแพร่ไปนอกวังและถูกปรับปรุงเพิ่มจนกลายที่นิยม
สำหรับในไทยแล้ว ข้าวแช่ เป็นอาหารไทยโบราณที่มีทั้งตำรับชาววังและตำรับชาวบ้าน สามารถหากินได้ตลอดทั้งปีแม้ว่าส่วนใหญ่ในปัจจุบันจะมีโรงแรมหรือร้านค้าหลายร้านทำเมนูนี้ขายเฉพาะช่วงหน้าร้อนก็ตาม โดยเราจะสามารถหาซื้อข้าวแช่ได้ง่ายๆ ช่วงเดือนมีนาคมไปจนถึงพฤษภาคม อ่านมาถึงตรงนี้หลายคนอาจอยากรู้แล้วว่าข้าวแช่ คืออะไร ข้าวแช่ก็คือการนำข้าวสุกมาแช่น้ำเย็น ส่วนใหญ่มักเป็นน้ำสะอาดลอยดอกมะลิ กินกับเครื่องเคียงต่างๆ หากใครรู้สึกว่าแค่น้ำเย็นยังไม่สดชื่นพอ สูตรข้าวแช่แบบใหม่อาจมีการเติมน้ำแข็งลงไปด้วยก็ได้
เครื่องเคียงสำหรับทานกับข้าวแช่
- ลูกกะปิ คือกะปิปั้นก้อนผสมเนื้อปลาช่อนย่าง ตะไคร้ กระชาย หัวหอม และหัวกะทิ มีขนาดพอดีคำ ปั้นเป็นก้อนกลม ชุบไข่และแป้งสาลี นำไปทอดจนได้สีเหลืองสวย
- หอมแดงยัดไส้ โดยให้นำหอมแดงมาคว้านเนื้อออก จากนั้นยัดส่วนผสมไส้โดยใช้ส่วนผสมคล้ายกะปิทอด นำไปชุบไข่และแป้งสาลี นำไปทอดให้สุกเหลือง
- พริกหยวกสอดไส้ เพียงแค่นำพริกหยวกมาคว้านไส้ออก ยัดด้วยหมูสับปรุงรสน้ำปลาเล็กน้อย นำไปชุบไข่และแป้งสาลี จากนั้นทอดให้สุก บางตำราอาจโรยด้วยไข่สานเป็นตาข่ายแล้วจึงนำไปทอดเพื่อความสวยงาม
- หมูฝอยหรือเนื้อฝอย นำเนื้อหมูหรือเนื้อวัวมาฉีกเป็นฝอย ทอดจนกรอบคลุกกับน้ำตาลปี๊บให้ออกรสหวาน
- ไชโป๊ผัดไข่ นำหัวไชโป๊มาเคี่ยวจากนั้นนำไปผัดกับไข่ ปรุงรสเค็มหวานให้กลมกล่อมดี
- ผักสด นอกจากเครื่องเคียงข้างต้นแล้ว ยังนิยมกินข้าวแช่กับผักสด เช่น แตงกวา กระชาย หรืออาจเคียงด้วยมะม่วงเปรี้ยวก็เข้ากัน